DI TÍCH LỊCH SỬ
Nhà thờ và lăng mộ Phùng Khắc Khoan ở thôn Bùng, xã Phùng Xá, huyện Thạch Thất, cách trung tâm TT Hà Nội khoảng 25km. Nhà thờ Phùng Khắc Khoan là di tích danh nhân văn hoá có từ lâu đời,
Nhà thờ và lăng mộ Phùng Khắc Khoan ở thôn Bùng, xã Phùng Xá, huyện Thạch Thất, cách trung tâm TT Hà Nội. Nhà thờ Phùng Khắc Khoan là di tích danh nhân văn hoá có từ lâu đời, đến triều Nguyễn được tu sửa, tôn tạo, theo dòng chữ Hán trên thượng lương cho biết nhà thờ được sửa chữa lớn và làm hoàn thiện vào năm Duy Tân 1 (1907). Ngôi nhà này chính là nơi sinh ra và lớn lên của tiến sĩ Phùng Khắc Khoan, sinh thời cho sửa sang ngôi nhà này thành học đường và đặt tên là Hoàng đạo thư đường.
Kiến trúc ngôi nhà kiểu chữ nhị gồm Bái đường và Hậu từ chính cửa ngoảnh hướng Đông, xung quanh là tường xây bao bọc. Qua khoảng sân rộng là toà Bái đường, còn gọi là Hoàng đạo thư đường, giáp hai đầu hồi tay ngai xây hai cột trụ cao 4m đỉnh đắp khối hình con nghê. Phùng Khắc Khoan đã sáng lập Thư đường vào năm Tân Hợi (1551) vốn là nhà ở cũ của quan Hàn Lâm thị thư họ Nguyễn từ thời nhà Trần.
Hiện nay, ngôi nhà Bái đường có diện tích là 50m2, dàn ngang chữ nhật, chia làm 3 gian có hai đầu dốc hồi còn, để trống cho nên từ ngoài sân có thể nhìn thấy Hậu từ nhà thờ. Hồi tường phía trong bên trái đặt ba tấm bia tấm bia đã gắn vào bệ gạch.
Phía trong là ngôi nhà Hậu từ với diện tích 80m2, hai đầu gối xây bít dốc, vách trước nhà là hàng cửa gỗ bức bàn đóng trơn mộc mạc không trang trí.
Bộ vì đỡ mái kiến trúc kiểu tiền kẻ, hậu bẩy, phía mặt cắt đầu bẩy đều khắc chữ thọ trên má thân, bào soi vỏ măng còn tương đối chắc chắn. Gian giữa Hậu từ xây cuốn vòm để ngai thờ và bức chân dung tiến sĩ Phùng Khăc Khoan và nhiều đồ thờ. Ở chính gian giữa nhà Hậu từ là bức đại tự sơn son thiếp vàng “Trung hưng công thần từ” (Đền thờ vị công thần Trung Hưng). Cổ long ngai thờ cụ Phùng Khắc Khoan phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII.
Nhà thờ bảo lưu nhiều hiện vật giá trị có niên đại từ thế kỷ XVI đến thế lỷ XIX. Ngoài 11 sắc phong từ thời Cảnh Hưng đến thời Thiệu Trị, đáng chú ý là 4 cuốn sách chữ Hán.
Cuốn thứ nhất: là bản sao chưa rõ năm chép, phần đầu Phụ công thi tập, phần sau Sư hoa thi tập tập hợp những bài thơ của Phùng Khắc Khoan.
Cuốn thứ hai: Ký lục tiên tổ sự tích lược chép tiểu sử Phùng Khắc Khoan và bài thơ nôm Đào nguyên hành ( còn có tên khác là Lâm truyền vãn)
Cuốn thứ ba: chép các điều khoản con cháu Phùng Khắc Khoan được miễn lệ.
Cuốn thứ tư: Phùng tướng công phụng Bắc sứ lý (bản sao) ghi sự kiện Phùng Khắc Khoan đi sứ nhà Minh năm 1598.
Nhà thờ còn giữ ba bức tranh lụa truyền thần chân dung Phùng Khắc Khoan, 2 chiếc gậy cắm sừng hươu là kỷ vật của cụ và 3 bia đá bài Học điền bi ký làm năm 1943 nói về truyền thống hiếu học của làng Bùng và liệt kê các thửa ruộng giành cho việc học. Bia Nhị nôm khoán bi, làm năm 1897, chép tục lệ dân hai thôn Phùng Xá và Vĩnh Lộc ra phục dịch các kỳ tiệc ở nhà thờ. Bia Từ đường bi ký làm năm 1928 ghi số ruộng đất của nhà thờ.
Như vậy, nhà thờ này có thể coi là một bảo tàng về danh nhân Phùng Khắc Khoan.
Phùng Khắc Khoan (1528 – 1613) quê làng Bùng, xã Phùng Xá, sinh thời nổi tiếng thông minh, học giỏi, ông không theo nhà Mạc mà bỏ vào Thanh Hoá theo vua Lê, đỗ nhị giáp tiến sĩ năm Canh Thìn (1580). Ông là bậc công thần tham mưu chốn cơ mật góp phần vào việc thống nhất sơn hà ở triều Lê Trung Hưng. Năm ông 70 tuổi nhận mệnh đi sứ Trung Quốc, đã đối đáp nhanh trí trong đấu tranh ngoại giao, vun xới tình hữu nghị giữa nước ta với các nước trong khu vực là Nhật Bản, Triều Tiên. Ông đã dạy dân xứ Đoài trồng đỗ, dân làng Bùng làm vải lượt, dân Vĩnh Lộc ( Thạch Thất ) làm cày bừa, vận động dân khai mương tiêu nước đem trí tuệ và tiền của công đức xây dựng hai cầu Nguyệt Tiên Kiều, Nhật Tiên Kiều ở chùa Thày.
Phùng Khắc Khoan mất ngày 24 tháng 9 năm Quý Sửu (1613). Mộ đặt cách nhà thờ chừng trên 300m, gần đình làng trông về hướng Bắc. Xung quanh mộ xây tường bao đá ong cao 1,2m. Phần mộ đặt lộ thiên, phía trước có hai phỗng đá. Đầu mộ xây một bệ thờ đặt hai bia đá ghi tóm tắt công trạng tiến sĩ Phùng Khắc Khoan, khắc thời Tự Đức, năm 1857 và 1858.
Hàng năm dân xã Phùng Xá và các chi hậu duệ họ Phùng tổ chức giỗ Cụ vào ngày 24 tháng 9 âm lịch, chi trưởng họ Phùng có tục phải sắm hai chức cúng là liễn cháo đậu xanh và ruột cà.
Vì có công với nước, có nghĩa là với dân nên cụ Phùng Khắc Khoan được nhân dân tôn phong là Trạng, tục gọi là Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan.