1. Vị trí và lịch sử hình thành
Đình Đụn Dương nằm giữa trung tâm thôn Đụn Dương, trong quần thể đình – chùa – đền Mẫu của địa phương, là công trình mang đậm dấu ấn văn hóa vùng xứ Đoài.
Theo các tư liệu lịch sử, vùng đất Thạch Thất xưa thuộc huyện Câu Lậu, phủ Quốc Oai, là nơi hội tụ của nhiều di sản lịch sử, danh nhân và làng nghề truyền thống. Trong bức tranh văn hóa phong phú ấy, đình Đụn Dương là điểm sáng tiêu biểu, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh và tinh thần của nhân dân địa phương.
2. Nhân vật được thờ phụng
Đình Đụn Dương thờ Tam vị Đại vương họ Chu thời Bắc thuộc – gồm Chu Cẩn, Chu Khiêm và Chu Đàm, những vị anh hùng có công bảo vệ đất nước, được nhân dân tôn làm Thành hoàng làng.
Tương truyền, ba vị đại vương họ Chu là những bậc trung liệt, hiếu nghĩa, từng giúp triều đình dẹp loạn, giữ yên bờ cõi phương Nam. Sau khi mất, linh ứng hiển thánh, được thờ phụng tại 72 nơi thuộc vùng Thạch Thất – Quốc Oai. Trong đó, đình Đụn Dương là một trong những nơi thờ vọng chính, thể hiện lòng tôn kính và tri ân của nhân dân.
3. Kiến trúc và nghệ thuật
Đình Đụn Dương hiện nay là một công trình kiến trúc mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX – XX, được xây dựng bằng vật liệu đặc trưng của vùng Thạch Thất – đá ong.
Theo các cụ trong làng kể, đình Đụn Dương trước kia cổ kính, bề thế gồm 3 gian 2 chái bốn mái đao cong, lòng đình hai bên là sạp. Khoảng năm 1947, đình xuống cấp nên phải dỡ chái đình, xây bít đốc. Thời kỳ chống Pháp, hạng mục Tả mạc xuống cấp phải dỡ, đến nay chưa khôi phục lại. Trải qua thời gian, ngôi đình đã được nhân dân tu sửa, tôn tạo. Đại bái, Hậu cung tu sửa năm 1952, 1993. Nghi môn, bình phong bằng chất liệu đá ong như hiện nay làm khoảng năm 2005, Giếng đình tu sửa năm 2023. Mặt bằng tổng thể hiện trạng đình Đụn Dương hiện nay gồm hai khu vực. Khu vực I gồm các hạng mục: Nghi môn, Bình phong, Hữu mạc, Đại bái, Hậu cung, Hữu mạc, Nhà kho, Nhà văn hóa thôn, sân vườn. Khu vực II (trước cửa đình) gồm Giếng, cây lưu niên, sân bê tông. Ngôi đình nổi bật với mái ngói màu đỏ xen lẫn rêu xanh, màu nâu vàng trầm ấm chất liệu đá ong, hòa cùng khung cảnh phía trước đình là giếng đình, cây lưu niên và khoảng sân rộng tạo thành bức tranh hữu tình.
Mô tả chi tiết:
a. Giếng, cây lưu niên, sân phía trước Nghi môn
Phía trước Nghi môn đình là khoảng sân rộng, cây xà cừ và giếng đình. Theo các cụ giếng đình và giếng xóm Trong không tròn mà méo tương truyền là dấu vết chân và móng ngựa của Phù Đổng Thiên Vương khi qua vùng này. Đến nay, dân làng Đụn Dương vẫn kể rằng trước đây cả làng Đụn Dương ăn nước giếng đình. Nước giếng đình trong, ngọt mát lành góp phần nuôi sống con người nơi đây vẫn còn in trong tâm trí con người nơi đây. Mãi về sau, các gia đình đào giếng lấy nước, gần đây nhân dân dùng nước máy. Năm 2005, địa phương tu bổ giếng đình. Thành giếng được quây tròn làm bằng những viên đá ong của Thạch Thất. Hình ảnh giếng nước, cây xanh và khoảng sân tạo nên không gian thoáng đãng, đậm chất làng quê vùng Bắc Bộ.
b. Nghi môn, bình phong
Nghi môn, bình phong đình Đụn Dương làm năm 2005, kết cấu gồm 2 trụ biểu lớn. Trụ biểu kết cấu theo kiểu truyền thống: đỉnh trụ là tứ phượng chầu, phía dưới là ô lồng đèn đắp tứ linh, thân trụ soi gờ kẻ chỉ, đế trụ thắt cổ bồng. Phần trang trí làm bằng chất liệu nề ngõa, phần trụ chính làm bằng đá ong.
Bình phong ở giữa Nghi môn, làm bằng chất liệu đá ong, diềm trên trang trí lưỡng long chầu nguyệt, chính giữa đắp nổi chữ thọ có tiết diện tròn và 5 con dơi xung quanh (ngũ phúc). Hai bên bình phong có trụ biểu nhỏ với đỉnh trụ là nghê chầu, phần thân và đế trụ làm tương tự trụ biểu lớn.
c. Đại bái:
Từ Nghi môn qua khoảng sân lát gạch là dẫn tới tòa đại bái. Trước kia, Đại bái đình Đụn Dương kết cấu bốn mái đao cong, khoảng năm 1947 đình xuống cấp phải dỡ hai gian chái và xây tường hồi bít đốc như ngày nay. Mái lợp ngói mũi hài cổ, mũi ngói tạo hình vỏ sò, bờ nóc trang trí hoa chanh, chính giữa bờ nóc đắp cuốn thư, hai đầu bờ nóc đắp đấu đinh, cuối bờ giải xây giật cấp. Đại bái kết cấu 3 gian 2 dĩ. Ứng với 3 gian giữa phía trước là bộ khung cửa gỗ bức bàn truyền thống, sơn màu nâu. Nền đình lát gạch đỏ và gạch men. Hai gian dĩ xây tường. Bộ khung kết cấu chịu lực chính của Đại bái bằng gỗ. Lòng gian giữa rộng hơn gian bên. Hai gian bên xây nền cao hơn lòng gian giữa khoảng 60cm. Tại bốn cột cái gian giữa còn dấu tích lỗ mộng đình sàn truyền thống thế kỷ 18-19.
Hoành mái đình có tiết diện vuông, các bước hoành phân chia theo tỷ lệ thượng tam hạ tứ theo kết cấu ngôi đình truyền thống. Bộ vì gian giữa kết cấu theo hình thức "thượng giá chiêng-kẻ ngồi, hạ cốn mê, bẩy hiên" với ba hàng chân cột. Bộ vì nóc được liên kết như sau: một câu đầu có lưng dạ phẳng ăn mộng qua đầu cột cái. Đứng trên lưng câu đầu qua đấu kê thót đáy là hai cột trốn. Ăn mộng qua họng cột trốn là con rường bụng lợn đỡ cùng hợp lực đỡ thượng lương qua đấu kê thót đáy. Hai bên cột trốn là hai kẻ ngồi nhỏ có một đầu ăn mộng vào thân cột trốn, đầu kia ăn mộng vào phần đầu của lưng câu đầu. Bên dưới câu đầu vì nóc là một khối gỗ hình tam giác gọi là nghé. Mắt nghé tròn, đen, chạm nổi đao mác. Vì nách gian giữa gồm một xà nách ăn mộng vào thân cột cái, đầu kia ăn mộng qua đầu cột quân. Phía trên xà nách là các con rường chồng khít lên nhau tạo thành cốn. Hệ liên kết cuối cùng của bộ vì là hệ bẩy. Ở đây, một đầu bẩy ăn mộng qua thân cột quân, đuôi bẩy nằm phía trong cột quân, đầu kia vươn ra hợp lực với ván dong đỡ tàu mái. Phía trên đầu bẩy là ván dong hợp lực đỡ tàu mái đình. Trang trí trên bộ vì gian giữa nhiều nhất tại cốn mê, xà nách, bẩy hiên. Cốn mê chạm khắc đề tài tứ linh tứ quý với rồng là chủ đạo. Bộ vì gồm 4 bức cốn, mỗi bức cốn là một chủ đề. Hai bức cốn mê bên tả chạm một con rồng lớn trong tư thế vờn vũ trong mây bay xuống mặt hồ nước, xung quanh là cá chép hóa rồng, rùa một số loài thủy sản khác và hoa sen. Hai bức cốn bên hữu chạm nổi tứ quý: thân cây to, hoa lá sum xuê, bên gốc cây là hươu nai dạo bước, sóc chuyền cành, trên cành cây là chim chóc líu lo. Tại bẩy hiên chạm rồng cách điệu, vân mây, hoa lá. Xà nách chủ yếu soi gờ kẻ chỉ, chạm hoa văn lá lật. Các mảng trang trí được kết hợp các kỹ thuật điêu khắc truyền thống chạm nổi, chạm bong kênh thể hiện bàn tay tài hoa của nghệ nhân xứ Đoài lưu truyền từ ngàn xưa tới nay. Hệ cột của tòa Đại bái còn lưu giữ được 06 cột bộ vì gian giữa của bộ khung cũ của đình. Hiện nay trên cột cái gian giữa bên tả vẫn còn bảo lưu những dòng chữ Hán khắc trên cột ghi chép về những người có công đóng góp lớn tu bổ đình.
Bộ vì gian bên kết cấu thượng chồng rường, hạ kẻ, bẩy hiên. Bộ vì nóc được liên kết như sau: một câu đầu có lưng dạ phẳng ăn mộng qua đầu cột cái. Trên câu đầu là các con rường chồng lên nhau qua đấu kê thót đáy, hai đầu con rường đỡ hoành mái qua đấu vuông. Vì nách gồm một xà nách ăn mộng vào thân cột cái, đầu kia ăn mộng qua đầu cột quân. Trên xà nách là kẻ ngồi một đầu ăn mộng qua đầu cột cái, phần đầu kẻ tạo thành nghé kẻ, đầu kia của kẻ ăn mộng vào xà nách. Kẻ ngồi hợp lực cùng ván dong đỡ hoành mái. Bẩy hiên kết cấu tương tự bẩy hiên bộ vì gian giữa.
d. Hậu cung:
Nối vào gian giữa Đại bái là Hậu cung. Tòa Hậu cung kết cấu hai gian nhà dọc, tường hối bít đốc nối vào gian giữa Tiền tế về phía sau tạo thành kết cấu chữ Đinh. Mái hậu cung kết cấu hai tầng mái, lợp ngói mũi như tòa Đại bái. Hậu cung chia làm hai không gian bên ngoài về bên trong cung cấm, ngăn cách bởi cửa ra vào. Bộ vì gian ngoài Hậu cung kết cấu kiểu cốn mê trên hai hàng chân cột. Cốn mê chạm nổi hoa văn rồng cách điệu. Qua lớp cửa ngoài vào bên trong Hậu cung. Bộ vì Hậu cung kết cấu thượng chồng rường, hạ kẻ ngồi. Tại gian giữa kết cấu khám lửng bằng gỗ, có cầu thang gỗ dẫn lên. Nơi đây thường gọi là Thượng cung. Thượng cung có ba mặt là vách gỗ, phía trước cửa bức bàn nhỏ tạo không gian khép kín. Tòa Hậu cung hiện nay đã được tu sửa nhiều lần nên hoành rui, bộ vì Hậu cung hiện nay chủ yếu là cấu kiện gỗ mới.
So với tòa Đại bái thì hạng mục Hậu cung có diện tích và trang trí chạm khắc hoa văn trên bộ vì khiêm tốn hơn nhưng ở vị trí trung tâm, không gian khép kín tạo sự thâm nghiêm.
e. Hữu mạc :
Hiện nay, đình Đụn Dương chỉ còn Hữu mạc. Nhà Tả mạc do xuống cấp nên phải dỡ xuống, đến nay chưa có điều kiện khôi phục. Hữu mạc nguyên gốc kết cấu 3 gian, sau này do nhu cầu sử dụng đã làm thêm một gian nên có kết cấu bốn gian. Mái lợp ngói ta, hoàng rui gỗ, bộ vì kết cấu vì kèo quá giang gối tường và cột gạch.
f. Hạng mục phụ trợ:
Bên tả hậu cung đình Đụn Dương là Nhà văn hóa thôn làm trên đất đình khoảng năm 2010, khu phía sau đình là nhà kho, nhà vệ sinh. Khuôn viên di tích đã được xây tường rào bảo vệ.
Cụm kiến trúc gồm: Nghi môn – Bình phong – Đại bái – Hậu cung – Hữu mạc, phía trước là giếng cổ và cây lưu niên, tạo nên không gian hài hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc cổ truyền.
Trong đó, tòa Đại bái nổi bật với các bức cốn mê chạm tứ linh, tứ quý, thể hiện tay nghề tinh xảo của các nghệ nhân xứ Đoài. Bên trong, Hậu cung lưu giữ tượng Tam vị Đại vương, long ngai, bài vị, hoành phi, câu đối cổ, cùng nhiều đồ thờ truyền thống được nhân dân công đức, bảo tồn qua nhiều thế hệ.
4. Lễ hội và đời sống tín ngưỡng
Hàng năm, đình Đụn Dương mở hội từ ngày 5 đến ngày 15 tháng Giêng âm lịch, trong đó chính hội từ mùng 6 đến mùng 9 tháng Giêng.
Lễ hội gồm các nghi thức rước kiệu, tế lễ, dâng hương và nhiều trò chơi dân gian như kéo co, thổi cơm thi, thu hút đông đảo nhân dân và du khách tham gia. Đây là dịp nhân dân bày tỏ lòng biết ơn các vị Thành hoàng, cầu cho quốc thái dân an, mùa màng bội thu, đồng thời tăng cường tình đoàn kết cộng đồng, giáo dục truyền thống "uống nước nhớ nguồn" cho thế hệ trẻ.
5. Vai trò lịch sử trong kháng chiến
Không chỉ là trung tâm tín ngưỡng, đình Đụn Dương còn là địa chỉ đỏ trong các cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ.
Trong kháng chiến, đình được dùng làm nơi che giấu cán bộ, tích trữ lương thực, và là điểm tập kết của lực lượng du kích địa phương. Chính tại nơi đây, nhiều phong trào cách mạng đã được phát động, góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc.
6. Giá trị và công tác bảo tồn
Với giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và kiến trúc đặc sắc, đình Đụn Dương đã được Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội quyết định xếp hạng Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp Thành phố năm 2025 (QĐ số 2859/QĐ-UBND ngày 10/6/2025)
Hiện nay, di tích được UBND xã Thạch Thất và Ban Khánh tiết Đụn Dương thường xuyên trông nom, bảo vệ, duy trì các hoạt động tín ngưỡng truyền thống, đảm bảo giữ gìn cảnh quan, vệ sinh và an toàn phòng cháy.
Đình Đụn Dương không chỉ là nơi lưu giữ tín ngưỡng cổ truyền mà còn là biểu tượng văn hóa, tinh thần đoàn kết và lòng tự hào của nhân dân Thạch Thất.
Trải qua bao biến thiên lịch sử, ngôi đình vẫn là điểm tựa tâm linh, là di sản quý báu góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa vùng đất xứ Đoài – Thạch Thất anh hùng.